نغمات و مقامات رایج در قرائت قرآن

سه گاه
 

گروهی زادگاه این مقام را آذربایجان و اهل آن را از بهترین اجرا کنندگان سه گاه می دانند، اما به مرور زمان این مقام درسایر سرزمین های هم جوار گسترش پیدا کرده و به دلیل ویژگی منحصر به فرد لحنی خود، در میان عرب زبانان جایگاه ویژه و مناسبی برای خود کسب کرده و با گذشت زمان، رنگ و بوی عربی به خود گرفته است ؛ به نحوی که هم اکنون یکی از مقامات اصیل و نام آشنا در میان مقامات و الحان قرآن کریم است. اگرقاری قرآن به معنای آیات تسلط کافی داشته باشد، می تواند با متناسب ساختن صوت خود با معانی آیات، به تلاوت زیبا، لطیف و با نفوذ که مورد نظر خود و مستمعین است، دست یابد. استادان لحن، سه گاه را گل سرخ و نگین مقامات و در مباحث زیباشناسی این مقام را به دلیل حلاوت در دل نشینی، برانگیزاننده ی حس محبت، عشق و سوز دل معرفی می کنند [نرم افزار مائده].
استاد محمد رفعت که به واسطه ی نبوغ ذاتی اش در خلق الحان و اصوات، بنیانگذار سبک جدید و رایج در تلاوت قرآن کریم [عربی القبانی، 102:1377] و میان قاریان مشهور جهان، به « قیثاره السماء » یعنی گیتار آسمان [قاسم احمد، 34:1374] ملقب شده است، در اجرای مقام سه گاه اجراهای استادانه ای دارد [نرم افزار مائده]. از دیدگاه استادان لحن، این مقام گونه های دیگری نیز دارد، از جمله سه گاه حزام که استاد مصطفی اسماعیل درقرائت سوره های لقمان، نازعات و علق آن را با استادی تمام اجرا کرده است [پیشین].
آن چه از تلاوت قاریان بزرگ و رهنمود استادان لحن به دست می آید، آیاتی با مضامین عشق، وعده ی الهی، بشارت، مغفرت، صفات مؤمنان، استجابت دعا و پیروزی، بهترین محل های اجرای مقام سرور آفرین سه گاه هستند. نکته ی مهمی که لازم به ذکر است این که، این مقام با جریانی آرام و پرسوز آغاز می شود و با انتقال احساسات عالی، توجه شنونده را به خود جلب میکند [پیشین].
به طور معمول، قاریان بزرگ این مقام را پس از حجاز می خوانند، [مجموعه نرم افزارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و نغمات قرآنی]. ولی می توان قبل و بعد از این مقام، از حجاز و هم چنین چهار گاه استفاده کرد و ترکیب سه گاه با مقامات رست، صبا و نهاوند جایز است [ملاتقی، 110:1381]. اما استادان لحن توصیه کرده اند که این مقام پس از مقامات رست، حجاز، نهاوند و چهارگاه اجرا شود [نرم افزار مائده].

چهار گاه
 

این مقام ترکیبی از نغمات ماهور، چهارگاه و چند مقام فرعی و کوچک دیگر است. نغمه ی ماهور نقش بسیار مهمی در این مقام ایفا می کند [پیشین]، چون گوشه هایی از ماهور به چهار گاه ختم می شود که در تلاوت بسیار زیبا جلوه می کند [رجب نژاد، 37:1379]. چهارگاه از دو واژه ی چهار و گاه به معنای چهارمین محل توقف یا چهارمین زمان تشکیل شده و عده ی بسیاری از استادان لحن معتقدند، به وجود آمدن چهارگاه، با رعد و برق آسمان مرتبط است. به هر حال، این نغمات از هرجا که برخاسته اند، امروزه در میان اعراب رنگ و بوی عربی به خود گرفته و به عجم معروف اند. اعراب معتقدند، عجم مقامی است درخشان و پاک که با جوشش و عظمت و هیجان خود، شور و شوق جوانی را در انسان ایجاد می کند و به ارائه ی شبه تحریرها که نقش مهمی در این مقام دارند، تأکید می کنند. مهم ترین محل های اجرای این مقام در آیاتی با مفاهیم خدا، بهشت، توبه، معجزات پیامبران، دعا و درخواست و نیز حرکت و مبارزه، می توان بهره جست و از تأثیرات مهم آن می توان به ایجاد شور، شوق و هیجان در شنونده اشاره کرد [نرم افزار مائده].
از میان قاریان مشهور دنیا، استاد شحات محمد انور که درتلاوت دارای سبک «تألیف بدیع » [تهرانی، 1374: 70]دارد ، برخلاف بیش تر قاریان حال حاضر که سبک تألیف تقلید دارند، استاد اجرای این مقام است[ ملاتقی، 1381 :151] . بر اساس توصیه ی استادان لحن و اجرای اکثر قاریان بزرگ دنیا، بهتر آن است که این مقام را پس از مقامات رست و سه گاه تلاوت کنیم؛ هر چند که مرحوم عبدالباسط پس از مقام حجاز و مرحوم منشاوی پس از بیات و نهاوند وارد این مقام شده اند[نرم افزار مائده]. ترکیب این مقام با صبا، جایز است ومی توان آن را با مقامات بیات، رست و سه گاه همراه کرد [ملاتقی، 1381 :111].  

نکاتی درخصوص قرائت قرآن کریم
 

در هر قرائت ما با سه کلید اساسی سروکار داریم که عبارت اند از : سطح صدا درشروع تلاوت، ابزار تنوع لحن وآشنایی با محدوده ی مقامات. محدوده ی مقامات در مباحث گذشته بحث شد. اکنون موارد اول و دوم را بررسی می کنیم.

سطح صدا در شروع تلاوت
 

صدای هر یک از ما درآغاز تلاوت، تابع یکی از سه سطح پایین تر، برابر و بالاتر از سطح گفتار روزمره است . استادان لحن توصیه می کنند، بهتر آن است که سطح شروع به تلاوت پایین تر از سطح صدا در گفتار روزمره باشد، مگر در مسابقات که ممکن است قاری به خاطر کمبود وقت و ... سطح برابر و یا بالاتر از سطح گفتار روزمره را انتخاب کند[نرم افزار مائده].

2. ابزار تنوع لحن
 

باید گفت که صدای ما در اجرای نغمات و مقامات نیازمند ابزاری است تا تنوع لحنی در مقامات ایجاد کند. این ابزار عبارت اند از: 1. ساده خوانی: به صدای ممتدی که قاری دخالتی در تغییر حالت آن نمی کند، کند ؛ ساده خوانی می گویند.
2. موجی خوانی: در صورتی محقق می شود که موجی در صدا ایجاد شود. 3. تحریر خوانی: به اجرای شبه تحریر و ایجاد گروه صوتی در صدای ممتد یا موجی تحریر گفته می شود.
4. جهش خوانی: به جهش یکباره ی صوت به طبقات بالای صوتی، جهش خوانی گفته می شود. 5. معکوس خوانی: به حرکت پایین رونده ی صوت از موقعیت جاری به سوی طبقات پایین صدا، معکوس خوانی گفته می شود. 6. نهفت خوانی: به کارگیری بم صدا یا پایین ترین سطح صدا در قسمت های متفاوت تلاوت است. باید گفت، نهفت خوانی از کاربردی ترین و مهم ترین ابزار تنوع لحن است که باعث جلب توجه مستمعین، استراحت دستگاه تکلم، افزایش مدت تلاوت و جلوگیری از اوج های پی در پی و خسته کننده برای قاری و مستمعین می شود. [پیشین].

ارتباط صوت با معنای آیه
 

اگرقاری قرآن به معنای آیات تسلط کافی داشته باشد، می تواند با متناسب ساختن صوت خود با معانی آیات، به تلاوت زیبا، لطیف و با نفوذ که مورد نظر خود و مستمعین است، دست یابد. برای مثال، آیاتی که مشتمل بر امر، تهدید، صفات جلالیه ی خداوند، دستورات ملائک به مجرمین در روز قیامت، سخنان انبیای الهی در برابر امت های خویش و.... هستند، بهتر است در پرده های صوتی بالا تلاوت شوند و بر عکس، آیات مشتمل بر دعا، تضرع به درگاه خداوند، سخنان کفر آمیز مشرکان و شیطان و سخنانی که با صدای بلند، گفتن آن ها زیاد جالب نیست، مانند «.... ان أنکر الاصوات لصوت الحمیر » بهتر آن است که در پرده های صوتی پایین یا متوسط قرائت شوند.
باید گفت، انطباق صوت با معنای آیات، جدای از لذت معنوی که به قاری می دهد، بر معنویت قرائتش نیز می افزاید و مفهوم آیه را با نفوذ بیش تری بر مستمع تلقین می کند. برای مثال، اگر شما بخواهید شخصی را از راه دور صدا بزنید، باید با فریاد وی را بخوانید و اگر وی را با صدای آهسته بخوانید، تمسخر آمیز و بی اثر خواهد بود. آیات قرآن نیز باید به گونه ای تلاوت شوند که صوت، منطبق بر معنا باشد [ملاتقی، 76:1381].

روش صحیح تنفس در قرائت
 

روش درست تنفس در قرائت، استنشاق هوا از بینی است، زیرا بینی هوا را گرم می کند و به وسیله ی مخاط های کناره ی خود آن را تمیز، صاف و نرم می کند. این سه عمل، در حین قرائت به قاری کمک بسیار می کند [مجموعه نرم افزارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و نغمات قرآنی]. بر اوج گرفتن در پرده های صوتی بالا، بهتر است که ریه ها را از هوای مرده، خالی کرد و با راندن سینه به جلو، تنفس عمیق انجام داد [ملاتقی، 80:1381].
از میان شیوه های تنفس از راه بینی، شیوه ی تنفس شکمی بهترین روش است. در این نوع تنفس، مرکز تجمع هوا قسمت پایین شش هاست و همین عامل باعث وارد شدن فشار بر پرده ی دیافراگم و راندن آن به ست شکم و باز شدن دنده ها و عضلات بین دنده ای هم جوار با پرده ی دیافراگم می شود. لذا برآمدن شکم و پهلوها و احساس جدایی مهره های ستون فقرات، از نشانه های بارز چنین تنفسی است.
این شیوه ی تنفس ویژگی هایی دارد از جمله: 1. کار حنجره، تولید صوت بدون تحمل فشار ناشی از کنترل خروج هواست؛ 2. کار پرده ی دیافراگم و عضلات بین دنده ای، کنترل خروج هوا و استحکام صوت است ؛ 3. استفاده ی مطلوب از فضای تشدید سینه ای و دهانی به خاطر رها بودن عضلات قفسه ی سینه، گردن و دهان ؛ 4. به حداقل رسیدن تنش در عضلات [نرم افزار مائده].

انواع قرائات از نظر استفاده از مقامات
 

1. مبسوط خوانی: قاری در این نوع قرائت، فقط با استفاده از یک مقام، بخش های سه گانه ی آن را به طور کامل اجرا می کند.
2. قرائت محوری: قاری یک مقام را به صورت محور و پایه قرار می دهد و از مقامات دیگر حول این محور استفاده می کند. یعنی پس از اجرای مقام اصلی، به مقامی دیگر منتقل می شود و پس از اجرای آن، دوباره به همان مقام اصلی باز می گردد. معمولا دو مقام رست و نهاوند به خاطر قابلیت مانور و گستردگی، محور این نوع قرائت قرار می گیرند.
3. قرائت متنوع: قاری در آن از مقامات زیادی استفاده می کند.
4. قرائت ترکیبی: قاری در طول تلاوت خود به ترکیب اجزای متفاوت یک مقام دست می زند یا قسمت هایی از یک مقام را با قسمت های مقامی دیگر ترکیب می کند. شرط تلاوت به این شیوه، تسلط زیاد قاری است. قرائت ترکیبی، خود گونه هایی دارد که عبارت اند از: الف) ترکیبی متماثل: ترکیب اجزای یک مقام با هم، مانند ترکیب قرار با جواب همان مقام.
ب) ترکیبی متجانس: ترکیب اجزای نزدیک به هم دو مقام، مانند ترکیب اجزای دو مقام صبا و حجاز. ج) ترکیبی متباعد: ترکیب دو مقام دور از هم با استفاده از یک مبدل یا مقام عبوری، مانند ترکیب صبا و سه گاه با استفاده از نغمه ی فرعی رمل [ملاتقی، 101:1381 ؛ مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و نغمات قرآنی].

سبک های چهار گانه ی تلاوت قرآن کریم
 

1. سبک بدیع مانند سبک استاد محمد رفعت ؛ 2. سبک تقلید مانند سبک تلاوت استاد ابراهیم شعشاعی ؛ 3. سبک تألیف - تقلید، مانند سبک تلاوت بیش تر قاریان عصر حاضر ؛ 4. سبک تلاوت تألیف بدیع مانند سبک استاد شحات محمد انور [تهرانی، 1374: 70].

تحریر و انواع آن در قرائت قرآن کریم
 

یکی از عوامل زیبایی در قرائت قرآن کریم، استفاده از فن تحریر است. تحریر عبارت است از ایجاد گره صوتی در حنجره. به عبارت دیگر، زاده ی هوا و حنجره است.
تحریر از نظر کیفیت بر دو نوع است: الف ) تحریر کامل: به گره کامل صوتی گفته می شود که اگر این گره صوتی ناشی از حزن باشد، به آن « بکاء الصوت » و در غیر این صورت تحریر کامل گفته می شود.ب) شبه تحریر: به گروه ناقص صوتی شبه تحریر گفته می شود که در آن از لرزش اندام های صوتی به گونه ای کاملا ظریف برای افزایش کیفیت شبه تحریر استفاده می شود باید گفت، آن چه درقرائت قرآن استفاده می شود، شبه تحریر است که قاریان آن را تحریر می نامند [نرم افزار مائده].

جایگاه تحریر در کلمات قرآن کریم
 

الف ) تحریری روی حروف: از بیست و هشت حرف زبان عربی، هفت حرف تحریرپذیرند، یعنی به شرط عدم خلل در صحت و درستی ادای این حروف، می توان از فن تحریر بهره جست. ترتیب تحریر پذیری این حروف از زیاد به کم چنین است: ن، م، ی، و، ع، ر. تحریر در حروفی به غیر از موارد یادشده، به خاطر ایجاد خلل در مخرج وصفات حروف کاملا غلط است.
ب) تحریر روی صداها و کشش ها: محل های اصلی تحریر در این گونه شامل: صداهای کشیده، مدها، کشش های خیشومی، اقلاب، ادغام و اخفاست. حرکات کوتاه، تحریر پذیر نیستند، زیرا هر نوع تحریر روی صداهای کوتاه، موجب کشش آن ها می شود که این عمل از نظر تجویدی غلط است [پیشین].

تأثیر گوش در تلاوت
 

مقصود از گوش تمرکز آگاهانه در دریافت و تشخیص صوت است. برخی از قاریان، اصوات و تمایز بین آن ها را دقیق تر تشخیص می دهند. لذا علاوه بر لذتی که از شنیدن صداها می برند، با دقت و سرعت بیش تر در واکنش های صوتی خود دخالت می کنند. اگر شما قاری عزیز می خواهید گوش خوبی داشته باشید تا به وسیله ی آن بتوانید جزئیات و تنوعات صوت، حروف و مدات را بهتر تشخیص دهید، لازم است به سه نکته توجه کنید:

1. تقلید محض از قاری منتخب:

این کار به منزله ی اولین پله ی نردبان تلاوت است و اثر انکارناپذیری در ساختمان تلاوت خواهد داشت. از این جهت که دقت در انتخاب مرجع تلاوت، ما را به موفقیت های بیش تر می رساند، باید در انتخاب مرجع تلاوت، به این نکات توجه کرد:
الف ) اگر کیفیت صدای شما گلویی و یا دهانی است، مرجع تلاوت شما نیز باید صدایش گلویی یا دهانی باشد؛
ب) مرجع تلاوت شما باید بیش ترین دقت را در اجرای اصول تناسب، ضرب و تکیه داشته باشد؛
ج) مرجع تلاوت به اصل تجوید در هنگام تلاوت مقید باشد؛
د) از همه ی طبقات صوتی در هنگام تلاوت استفاده کند؛
و) حس پیام رسانی درقالب توجه به معانی آیات، در تلاوت وی جاری و ساری باشد؛
ی ) در شما خلاقیت و خود اتکایی ایجاد کند.
از بهترین مراجع تلاوت در میان قاریان معروف جهان می توان به استاد مصطفی اسماعیل، عبدالفتاح شعشاعی، کامل یوسف، عبدالباسط، محمدصدیق منشاوی، محمود علی البناء، شحات محمد انور، محمد عبدالعزیز حصان و محمد احمد شبیب اشاره کرد [پیشین].

 

2. گوش دادن به تلاوت خود:
 

گام اول: شما پس از ضبط و شنیدن صدای خود، برخلاف آن چه در مورد صدای خود تصور کرده اید، با صدایی شل، وارفته، ساختگی، فاقد احساس و انگیزه، صوتی مهمل، خفه و خیشومی و با کم ترین شباهت به صدای خود مواجه می شوید. علت چنین مواجهه ای این است که شما علاوه بر تأثیر تشدید جمجمه ای، صدای خود را به صورت ذهنی می شنوید. در نتیجه با چنین ویژگی هایی در صدای خود برخورد نمی کنید. استفاده از ضبط صوت این امکان را برای شما فراهم می آورد تا علاوه بر رفع ایرادات و اشتباهات احتمالی، صدای خود را آن چنان که به گوش دیگران می رسد و نه آن طور که خود می شنوید، بشنوید و در نهایت میان صدای مورد تصور خود و صدای ضبط شده سازش برقرار کنید. اگر هنگام قرائت قرآن احساس می کنید که حالت چهره ی شما عوض می شود، یا دهان خود را بیش از حد باز می کنید و یا این که به خود فشار وارد می کنید، به طور حتم بدانید که با صدای صحیح و مطلوب خودتان تلاوت نمی کنید. گام دوم: شنیدن صدای خود در حین تلاوت است که اگر چنین فرصتی را برای خود مهیا نکنید، تلاوت شما سطحی، معمولی و فاقد تازگی خواهد بود. توجه به عواملی چون ضرب، تکیه در کلمه، تناسب، تحریر، تلفظ صحیح حروف و تمرکز آگاهانه و... دقت شما را افزایش می هد و از تنش عضلات گردن می کاهد.
3. بهره مندی از استادان مجرب: در طول بررسی تلاوت خود لازم است قرائت خود را در محضر استادی مجرب عرضه کنید. زیرا لازم است گوش سومی که بدان اطمینان دارید، شیوه ی عملکرد شما را برایتان بازگو کند و با تذکرات سازنده ی خود، شما را از انحراف از مسیر رشد باز دارد [پیشین].

کشف صدای صحیح
 

برای کشف صدای صحیح، باید در تلاوت خود به این نکات توجه کنیم:
1. آزاد و رها بودن عضلات مؤثر در کیفیت صوت.
2. تنفس شکمی از طریق بینی و ذخیره نکردن غیر متعارف هوا در شش ها.
3. وارد نکردن فشار بر حنجره به هنگام تولید صوت.
4. تبدیل هوا به صوت در هنگام بازدم ؛ یعنی صوت ما هنگام خواندن کلمات نفسی نباشد، به خصوص در ابتدای صوت.
5. افزایش یا کاهش شدت صوت با توجه به معنی آیه.
6. به کارگیری تمامی طبقات صوتی به هنگام تلاوت.
7. ایجاد طنین مطلوب در صدا از طریق تشدید سینه ای و دهانی.
8. تلفظ صحیح حروف به تنهایی یا در قالب کلمات گوناگون.
9. رعایت ضرب به منظور تلفظ روان و دل نشین حروف.
10. توجه و تمرین کافی برای تسلط بر محل های تکیه در کلمات و رساندن پیام آیات از طریق تکیه در کلام.
11. رعایت دقیق تناسب در تلاوت.
12. توجه به معانی و مطالعه ی تفاسیر.
13. تمرین چگونه شنیدن یا نظارت دقیق و هوشیارانه بر صحت عملکرد در حین قرائت آیات و مشاوره با استادان مجرب.
14. تناسب لحن با معنا، پیام، و احساس درونی از آیات، لحن شما را تعیین کند [پیشین].

توصیه های ضروری
 

الف ) اگر هنگام قرائت قرآن احساس می کنید که حالت چهره ی شما عوض می شود، یا دهان خود را بیش از حد باز می کنید و یا این که به خود فشار وارد می کنید، به طور حتم بدانید که با صدای صحیح و مطلوب خودتان تلاوت نمی کنید. باید دانست، برای انتقال معانی و مفاهیم آیات، نیازی به ایجاد فشار و کشش زاید درعضلات نیست.
ب) بهترین سطوح برای تلاوت، ابتدا قرار و سپس جواب است. پس از این دو، برای جلوگیری از بیماری حنجره و کاهش عمر تلاوت، اوج های منطقی را جایگزین جیغ های بدون ضابطه کنید. از نشانه های بارز اوج های منطقی می توان به گرفته نشدن عضلات صورت، گردن، سینه و حنجره اشاره کرد.
ج) به جای تقلید از صدای مرجع تلاوت خود، از فنون تلاوت وی بهره مند شوید.
د) اگر شما طبقات صوتی خود را با تمرینات کشش صدا و تحریر در حد یکی از طبقات بشناسید و آماده کنید، به طور یقین عکس العمل صدایتان دقیق تر و لحن شما زیباتر خواهد بود.
و) اگر حنجره ی شما به خاطر بیماری های گوناگون دچار التهاب یا عارضه ای شده است، تمامی تمرینات را تا بهبودی کامل متوقف کنید.
ی ) اگر حنجره ی شما با علائمی چون خستگی، احساس خارش و سوزش در گلو، صاف کردن پی در پی گلو، سرفه، پرش و شکست صوت مواجه شد، به پزشک متخصص مراجعه و این نکات را نیز رعایت کنید: استراحت و آرامش خاطر، رژیم غذایی مناسب از جمله پرهیز از غذاهای چرب، سرخ کرده، سرکه، فلفل، ادویه جات، طعم دهنده ها، ترشی و هر آنچه گلو را تحریک می کند. در مقابل، سوپ مرغ، میوه، سبزیجات و لیمو شیرین را به برنامه ی غذایی خود بیفزایید. مصرف زیاد مایعات مانند آب میوه، چای و پرهیز از نوشابه های گاز دار و آب بسیار سرد و گرم، انجام عمل غرغره با آب نمک در سه زمان صبح، ظهر، شب، مرطوب نگه داشتن هوا و در صورت امکان استنشاق بخار آب و در نهایت مسواک زدن دندان ها و ترمیم دندان های خراب می تواند ما را در اجرای قرائتی تأثیر گذار و عالی کمک کند [پیشین]

پی‌نوشت‌ها:

1. نرم افزار مائده، 2. پیشین

نمایش منابع:
1. بیگلری، حسن. سرالبیان فی علم القرآن. انتشارات سنایی. زنجان. بی جا. 1372.
2. تهرانی، ابراهیم میرزا مهدی. مبانی موسیقی قرائت قرآن کریم. نشر زلال. بی جا. چاپ اول. 1374.
3. رجب نژاد، محمد رضا. نگرشی به مبانی فقهی موسیقی. انتشارات عابدینی. چاپ اول. تابستان 1379.
4. عربی القبانی، محمد. صوت و لحن در قرآن کریم. ترجمه ی محمد حسین ملک زاده. انتشارات مؤسسه ی فرهنگی - انتشاراتی حضور. قم. چاپ اول. پاییز 1377.
5. قاسم احمد، مریم. نگاهی به زندگانی قاریان مشهور قرآن کریم. انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران. چاپ 1374.
6. ملاتقی، عباس. مبانی قرائت قرآن کریم. انتشارات دفتر نشر مصطفی. قم. چاپ اول. بهار 1381.
7. مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و مقامات و الحان قرآنی. با صدای جناب آقای رحیم خاکی. انتشارات معاونت آموزشی جهاد دانشگاهی واحد تهران.
8. محمدی، محمد حسین. گلستان معماهای قرآنی. انتشارات یا رغائب السلام. قم. چاپ اول. 1382.
9. ملائیان،یحیی، زندگی نامه ی قاریان مشهور جهان. انتشارات روح. قم. چاپ اول. بهار 1380.
10. نرم افزار المائده ی 2. انتشارات پیغام نور رایانه.
 

منبع: مجله آموزش قرآن 20 /س